زلزله نیشابور، رومرکز زلزله، آبادی های آسیب دیده و نوع گسله ها

 روز  پنجشنبه 29 دی ماه 1390 ( نوزدهم ژانویه 2012) ساعت 16 و پنج دقیقه به وقت محلی زلزله ای با بزرگی 5.5 در شمال شهر نیشابور و به فاصله تقریبی 12 کیلومتری آن رخ داد.  رومرکز این زلزله تا شهر مشهد حدود 68 کیلومتر فاصله  داشت. در این زلزله خوشبختانه تلفات جانی گزارش نشد ولی چندین آبادی تحت تاثیر خفیف زمین لرزه قرار گرفتند. گزارش این زلزله توسط بخش زلزله مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن منتشر خواهد شد. در این نوشتار بحث مختصری در خصوص رومرکز زلزله نیشابور بعمل می آید.

رومرکز زلزله نیشابور

رومرکز زلزله 5.5 نوزدهم ژانویه 2012 را بر اساس گزارش چهار مرجع 1- موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، 2- پژوهشگاه زلزله، 3- مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن و 4- سازمان زمین شناسی آمریکا بر روی نقشه زمین شناسی 1/100000 نیشابور در شکل 1 نشان داده ام.

شکل1- رومرکز زلزله نیشابور توسط مراجع مختلف با علامت ستاره روی نقشه 

رومرکز تعیین شده توسط شبکه شتابنگاری مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن شمالی تر از سایر رومرکز ها در نقشه دیده می شود. رومرکز تعین شده توسط USGS و پژوهشگاه زلزله در راستای جنوب شرق - شمال غرب و در امتداد گسله های آبگوی ( برخی مراجع از این گسله تحت نام گسله نیشابور نام برده اند، فتاحی و همکاران 1390 ، مجله علوم زمین، شماره 79) و بوژان در شمال شرقی نیشابور قرار می گیرد. رومرکز تعیین شده توسط موسسه ژئوفیزیک ( بعنوان متولی رسمی گزارش زلزله ها) در مجاورت روستای صومعه و اندکی بسمت جنوب غرب از رومرکز پژوهشگاه زلزله واقع می گردد. 

گسله مسبب زمین لرزه نیشابور

اصولا گستره نیشابور و نواحی بین نیشابور و مشهد و به سوی نواحی شمالی، زون تکتونیکی فعالی است که از دیرباز زمین لرزه های سترگ و دهشتناکی را شاهد بوده است. بررسی زلزله های تاریخی گواه بر این مطلب است که شهر تاریخی نیشابور چندین بار بطور کامل و یا قسمت های وسیع آن در اثر رخداد زلزله تخریب شده است. وجود گسله هائی با سازوکار راندگی که با شیبی در حدود 60 درجه به سوی شمال شرق،  حاشیه های دشت و ارتفاعات منطقه و برش های میان کوهستانی را در بر می گیرند گواه واضحی بر فعال بودن تکتونیکی منطقه است. راستای گسله ها کمابیش بطور موازی با هم و از سوی جنوب شرق به شمال غرب می باشد که در شکل 1 قابل مشاهده است. سازوکار اغلب گسله های این ناحیه نیز همانطور که ذکر گردید از نوع  معکوس بوده و سبب راندگی ارتفاعات شمال و شمال شرق بر روی دشت پائین دست در جناحی که شهر نیشابور قرار گرفته، شده است. چکاد ارتفاعات حاصله قله زیبای بینالود با ارتفاع تقریبی 3300 متر است که کوهنوران کشور، مسیر باغرود را که در واقع آبراهه وسیع بین دو آبادی صومعه و میرآباد در وردی آن ( در پاشنه ارتفاعات ) بوده و مخروط افکنه وسیع شمال دست شهر نیشابور در آن گسترده است، به خوبی می شناسند. آبراهه های ارتفاعات عمود بر امتداد گسله ها سبب برش های صفحه های گسلی شده و رخنمون های واضحی از عملکرد گسله ها را نشان می دهند. 

شیب گسله ها، همانطوری که فرخ و فرزین قائمی و کیوان حسینی در شیت 1/100000 زمین شناسی ناحیه  و در دو برش عمود بر امتداد کلی گسله های منطقه نشان داده اند ( شکل 2 )، اغلب با زاویه ای بیش از 45 درجه به شمال شرق و زیر Hanging wall  گسله امتداد دارد.

شکل 2- مقطع زمین شناسی در راستای عمود بر امتداد گسله های منطقه ( راستای برش شمال شرق - جنوب غرب)

برای پی بردن به گسله مسبب زلزله نیشابور، علاوه بر نقشه های رومرکزی پس لرزه ها و جانمائی رومرکز زلزله، مراکز جمعیتی تحت تاثیر زلزله بهترین گواه برای اعلام گسل مسبب زلزله می باشند. متاسفانه در گزارش زلزله ها بیشتر تلفات و صدمه های جانی به دلیل اهمیت آن گزارش می شوند و در مورد آسیب های سازه ای گزارشات موکول به ارزیابی های میدانی بوده که معمولا دیرتر اعلام می گردد و یا بطور مستند هرگز منتشر نمی گردد ( این هم از کاستی های ماست ). با اینوصف در پی وقوع این زمین لرزه و تماس اینجانب با مدیریت بحران استان خراسان رضوی و کارشناسان زحمتکش بنیاد مسکن، آبادی های زیر به ترتیب آبادی های با بیشترین اثرات سازه ای از زلزله گزارش شدند که البته اثرات سازه ای ضعیف و در حد ترک خوردن ساختمان های خشتی و گلی و بنائی و یا شکستن شیشه بوده است.

آبادی های: 

- برف ریز

- بشیرآباد

- غار

- صومعه

- رود

- بوژان

- حصار

- فخریه

- دربهشت

همچنین آقای شایانفر ( روزنامه جام جم ) مدیریت محترم اداره کل بحران استان خراسان رضوی علاوه بر لیست فوق، اسامی آبادی های سوقند، دارالسلام و بوژآباد را نیز به این مراکز جمعیتی اضافه نمودند.

نقشه موقعیت آبادی آسیب دیده نیز در شکل 1 نشان داده شده است. این آبادی بطور کمابیش منظمی در راستای شمال غرب - جنوب شرق و در امتداد گسله بوژان و گسله نیشابور ( گسله آبگوی ) واقع می گردند. به نظر اینجانب با توجه به روند تخریب که تفقصیل آن در گزارش مرکز تحقیقات ارائه خواهد شد گسله بوژان و یا احتملا گسله نیشابور مسبب زلزله 29 دی ماه 1390 نیشابور می باشد.

بحث

با لحاظ کردن آهنگ افزایش عمق با فاصله گرفتن از رد گسله ها ( برونزدگی گسله ها در سطح زمین ) تحت رژیم 60 درجه که نسبت عددی 1.73 را ارائه می دهد، باید انتظار داشت که با فرض قبولی عمق تعیین شده برای زمین لرزه مذکور توسط مراجعی  که رومرکز تعیین شده توسط آنها در شکل 1 نشان داده شده است، فاصله رومرکز از اثر گسله ها در سطح، حدود 0.6 برابر عمق زلزله باشد. از طرف دیگر رومرکز تعیین شده هم باید در جهت شیب گسله و به سوی شمال شرق از رخنمون گسله ها فاصله گرفته باشد. اگر رومرکز های موسسه ژئوفیزیک و پژوهشگاه زلزله و USGS را در شکل 1 مجددا بررسی کنیم مشاهده می شود که رومرکز ها روی رخنمون سیستم گسلی می افتند و این امر، بر آورد عمق تعیین شده توسط این مراجع را زیر سوال می برد. با ذکر این نکته که به سمت جنوب، و جنوب غرب هم گسله ای در نقشه زمین شناسی جانمائی نشده است که بعنوان گسل مسبب قلمداد گردد.

اگر عمق زلزله در حدود 10 کیلومتر باشد رومرکز باید در حدود 6 کیلومتر از رد گسله ها به سمت شمال شرق فاصله گرفته باشد.

نتیجه گیری  

با در نظر گرفتن موارد گفته شده به نظر می رسد که رومرکز تعیین شده توسط شبکه شتابنگاری واقع بینانه تر می باشد. دلیل این امر فاصله کم ایستگاه ها به هم و در نتیجه دقت بالای رومرکز تعیین شده توسط ایستگاه های شتابنگاشتی می باشد.